Mgr Marta Olszewska, logopeda
„Ojczyzna polszczyzna”, czyli o poprawnej polszczyźnie słów kilka…
Na co dzień posługujemy się językiem polskim, ale czy jesteśmy pewni, że robimy to prawidłowo? Czy wymowa w naszym rodzimym języku, nie przysparza nam czasem wątpliwości? W poniższym artykule poruszę temat najczęściej popełnianych błędów językowych. Zapraszam do lektury.
Niejednokrotnie słyszy się na ulicy, czy w autobusie takie zwroty, jak: „półtorej roku” czy „półtorej miesiąca”. W żadnym wypadku nie można tych form zaliczyć do poprawnych. Otóż właściwie użytym sformułowaniem jest: „półtora roku” oraz „półtora miesiąca”. Idąc dalej tym tropem, możemy usłyszeć w szatni ponaglające prośby: „ubierz buty” czy „ubierz kurtkę”. Prawidłowym zwrotem będzie tu: „załóż buty” lub „załóż kurtkę”. Ubieramy się w coś, buty czy kurtkę, a ubrać możemy jedynie choinkę. Częstym zjawiskiem jest również, „cofanie się do tyłu”, „kontynuowanie dalej”, czy „wracanie z powrotem”. Jest to typowy błąd językowy, zwany pleonazmem. Przekazuje on dwukrotnie tę samą treść. Zatem prawidłowo będziemy: „cofać się”, „kontynuować” oraz „wracać”. Inny błąd językowy, dość często spotykany stanowi nieprawidłowa odmiana czasowników: „rozumieć” i „umieć”. Nagminnie stosowane są tutaj zwroty: „ja rozumie/rozumię” lub „ja umie/umię”. Z pewnością nie muszę przypominać, że poprawną formą jest: „ja rozumiem” i „ja umiem”. To samo tyczy się nieprawidłowej formy czasownika „wziąć”, często przekręcanej na: „wziąść”, lub zamiast poprawnej odmiany: „wezmę”, stosowana jest błędna: „weznę”. Podobnie czasownik „pomagać”, przybiera nieprawidłowy zwrot: „pomóż ci”, zamiast właściwego: „pomóc ci”. Innym błędem, z którym stykamy się, jest często zadawane w sklepie pytanie: „Czy mogę to zmierzyć/zamierzyć”. Oczywiście poprawną formą będzie tu zwrot: „Czy mogę to przymierzyć?” Zmierzyć możemy jedynie długość lub szerokość, jakiegoś przedmiotu. Kolejnym przykładem jest, chyba znane nam wszystkim, błędne sformułowanie, „tu pisze”. Oczywiście poprawną formą tego zwrotu będzie: „tu jest napisane”. Do równie częstych usterek językowych zaliczyć można nieprawidłową formę wyrazu: „kiedyś”, wymawianą jako „kedyś”.
Przestawiłam tu przekrój najczęściej spotykanych błędów językowych. Bardzo ważne jest, aby zachować czujność i świadomość językową. Możemy ją osiągnąć na dwa sposoby. Poprzez regularne czytanie książek oraz przez słuchanie inspirujących audycji radiowych. Mimo, że język polski nastręcza nam czasem wiele wątpliwości, myślę, że zgodnie przyznamy, iż jest on piękny. W razie jakichkolwiek niepewności warto sięgnąć do słownika, aby je rozwiać. Wtedy za pewne każdy z nas wyzna, że łatwa i przyjemna jest nasza „ojczyzna polszczyzna”.
„Nie masz cwaniaka nad Warszawiaka”
Czy ktoś z nas zastanawiał się kiedyś z ilu rodzajów gwary składa się nasza mowa ojczysta? Otóż stosując podział terytorialny, można wyróżnić z niej pięć głównych odmian. Będą to gwary: poznańska, góralska, warszawska, śląska, kaszubska. Z pewnością kojarzymy charakterystyczne dla gwary poznańskiej uproszczenia grup spółgłoskowych [patrzę - pacze], czy dla gwary góralskiej mazurzenie [rękawiczka - rękawicka]. Natomiast czy znamy słownictwo, które cechuje gwara warszawska? Czy wiemy co powiedzieć na przywitanie, jeśli będziemy chcieli zrobić to po „warsiasku”?
Niewielu z nas już pewnie pamięta czasy, w których na przywitanie słyszało się „serwus”, a na spotkanie jechało się „dzyndzajem”. Może warto zatem przypomnieć sobie mowę „starych Warszawiaków” i zacząć pielęgnować jej dziedzictwo kulturowe? W dzisiejszych czasach ilość tzw. „ludności napływowej” powoduje, że zacierają się granice, a na ulicach Warszawy coraz częściej można usłyszeć odmiany różnych gwar. Siła i piękno tkwią wszak w różnorodności, dlatego warto pielęgnować regionalną mowę. Choć czasy Stanisława Grzesiuka już nie wrócą, proponuję pogłębić naszą wiedzę na temat gwary warszawskiej.
Klimat „warsiaski” możemy wprowadzić poprzez używanie takich słów, jak „absztyfikant” czy „facjata” lub poprzez zmiękczanie słów: „nóżkie” czy „rączkie”. Tylko od naszej wyobraźni zależy, czy będziemy wplatać pojedyncze słowa, zaczerpnięte z gwary, czy może pokusimy się o dłużą „wiązankę”. Warto zdać sobie sprawę, iż wiele z tych wyrazów, z przyczyn historycznych, jest zaczerpniętych z języków: jidysz lub niemieckiego. Dla lepszego poznania mowy z ulic dawnej Warszawy, polecam lekturę strony „Stowarzyszenia Gwara Warszawska” oraz przesłuchanie piosenek Stanisława Grzesiuka lub Kapeli Staśka Wielanka.
Czy seplenienie to wada wymowy?
Wielu rodziców zadaje sobie pytanie czy ich dziecko poprawnie mówi i kiedy powinni zwrócić się o pomoc do logopedy. Jak rozróżnić wymowę w normie rozwojowej od tej, która kwalifikuje się do terapii logopedycznej? Nie każdy rodzaj odstępstwa od poprawnej wymowy kwalifikuje się do terapii logopedycznej. Niektóre z nich mają charakter rozwojowy i w pewnym wieku dziecko z nich samoistnie wyrasta. Jak je zatem rozpoznać? Aby mieć rozeznanie, co jest normą, a co odstępstwem od niej, przyjrzyjmy się, jak przebiega prawidłowy rozwój mowy. Gdy dziecko przychodzi na świat, pierwszym sposobem, w jaki się z nami komunikuje, jest krzyk i płacz. W ten sposób malec sygnalizuje swoje potrzeby do ok. 4 miesiąca życia, w którym to pojawia się głużenie. Jest ono nieświadomym ćwiczeniem narządów artykulacyjnych i występuje u wszystkich dzieci, również niesłyszących. Około 6 miesiąca życia głużenie przechodzi w gaworzenie, które polega na powtarzaniu dźwięków zasłyszanych z otoczenia i jest świadomym treningiem słuchowym. Z tego też powodu gaworzą tylko dzieci słyszące.
- Pod koniec 1. roku życia dziecko wypowiada już proste słowa: mama, tata, baba. Warto dodać, iż rozwój mowy przebiega równolegle z rozwojem fizycznym. Głużenie odpowiada etapowi podnoszenia główki, gaworzenie – umiejętności siadania, a pojawienie się pierwszych słów – stawianiu pierwszych kroków.
- Między 1. a 2. rokiem życia dziecko uczy się komunikować z otoczeniem za pomocą wyrazu. Charakterystyczne jest wówczas wymawianie tylko pierwszej lub ostatniej sylaby słowa. Pod koniec 2. roku życia dziecko buduje zdania proste, składające się z 2-3 wyrazów. Malec potrafi wymówić wszystkie samogłoski oraz spółgłoski: [t, d], [p, b], [m, n].
- Dziecko 3-letnie buduje już zdania złożone, 4-5 wyrazowe i prowadzi swobodne rozmowy. Jest ciekawe świata, zadaje wiele pytań. Do jego słownika fonetycznego dołączają spółgłoski: [f, w], [k, g], [h, j], [ł, l] oraz [ś, ź, ć, dź].
- 4-letni malec doskonali umiejętność posługiwania się poprawną mową. W tym czasie pojawiają się już spółgłoski: [s, z, c, dz].
- Dziecko 5-letnie powinno już wymawiać spółgłoski: [sz, ż, cz, dż] oraz najtrudniejszą ze wszystkich, głoskę [r].
- W 6. roku życia wymowa dziecka powinna być już poprawna pod względem artykulacyjnym, zaś w 7 roku życia – pod względem gramatycznym i składniowym. Kiedy zatem mówimy o wadzie wymowy? Wówczas, gdy dana głoska jest: opuszczona (tzw. elizja), zastępowana (tzw. substytucja) lub zniekształcana (tzw. deformacja).
Do najczęściej spotykanych wad wymowy należą: lambdacyzm, kappacyzm, gammacyzm, substytucje głosek [f, w], mowa bezdźwięczna, seplenienie i rotacyzm.
- Lambdacyzm polega na wadliwej wymowie głoski [l], opuszczaniu jej lub zastępowaniu głoską [j] (wówczas dziecko zamiast [lalka] mówi [jajka]). Przyczyną tego zaburzenia jest brak pionizacji języka, często spowodowany skróconym wędzidełkiem podjęzykowym.
- Kappacyzm i gammacyzm to wady wymowy polegające na opuszczaniu głosek [k, g] lub zastępowaniu ich głoskami [t, d] (wówczas zamiast [kot], dziecko mówi [tot], zamiast [góra]-[dóra]). Przyczyną tych zaburzeń jest obniżona praca tylnej części języka.
- Substytucje głosek [f, w] polegają na wstawianiu w ich miejsce głosek [h] i [ł] (wtedy zamiast [foka] dziecko powie [hoka], a zamiast [woda] usłyszymy [łoda]). Przyczynę tych zaburzeń, upatruje się w niskiej sprawności aparatu artykulacyjnego.
- Mowa bezdźwięczna występuje wówczas, gdy głoski dźwięczne wymawiane są jak bezdźwięczne (np. [szaba] zamiast [żaba] lub [panan] zamiast [banan]. Jest to zaburzenie spowodowane problemami ze słuchem fizycznym, fonemowym lub obniżonym napięciem mięśni aparatu artykulacyjnego.
- Seplenieniem nazywamy nieprawidłową wymowę jednej, kilku lub wszystkich głosek szeregów: [s, z, c, dz], [ś, ź, ć, dź], [sz, ż, cz, dż]. Może ono przejawiać się w trojaki sposób: jako substytucje głosek (np. [s] na [ś]: [sól]-[śól], [sz] na [s]: [szafa]-[safa], elizje (np. [sanki]-[anki] lub ich deformacje.
- Najczęściej spotykanym rodzajem deformacji jest seplenienie międzyzębowe (tzw. sygmatyzm interdentalny). Mówimy o nim wówczas, gdy podczas artykulacji głosek któregoś z trzech szeregów język jest wsunięty pomiędzy zęby. Ta wada wymowy wymaga niezwłocznej interwencji logopedycznej. Wcześnie rozpoznana, daje duże szanse na szybkie powodzenie w terapii. Jej przyczyną jest: ssanie smoczka lub palca, picie z butelki ze smoczkiem powyżej 1. roku życia, przerost trzeciego migdałka, infekcje górnych dróg oddechowych, wada zgryzu.
- Seplenienie proste (tzw. parasygmatyzm) występuje, gdy głoski szeregów: [s, z, c, dz], [ś, ź, ć, dź] i [sz, ż, cz, dż] zastępowane są przez siebie. Nie zawsze kwalifikuje się ono do terapii logopedycznej. Kiedy 3 –latek zamienia szereg głosek [s, z, c, dz] na [ś, ź, ć, dź] (np. mówi [śłońce] zamiast [słońce]), nie ma w tym nieprawidłowości. Zaś gdy w ten sam sposób mówi dziecko 4-letnie, odbiega już to od normy i wymaga interwencji logopedycznej. Ta sama prawidłowość dotyczy głosek szeregu [sz, ż, cz, dż], które 4-latek może jeszcze zamieniać na głoski [s, z, c, dz] (np. mówić [safa] zamiast [szafa]). Natomiast 5-latek powinien już je wymawiać prawidłowo.
- Rzadziej spotykanym zaburzeniem artykulacji jest rotacyzm (inaczej reranie). Mówimy o nim, gdy dziecko zamienia głoskę [r] na głoskę [l] lub wymawia ją w sposób nieprawidłowy (np. tzw. [r] francuskie). Przyczyny upatruje się w: skróconym wędzidełku podjęzykowym, niskiej sprawności języka. Przy nieprawidłowej realizacji głoski [r] terapię logopedyczną należy podjąć niezwłocznie, zaś gdy dziecko zamienia głoskę [r] na głoskę [l], interweniujemy dopiero po ukończeniu przez nie 5. roku życia.
Aby rozwiać wątpliwości dotyczące rozwoju mowy dziecka, warto skonsultować się z logopedą. Lepiej jest upewnić się, że przebiega on w normie, niż zaniedbać coś istotnego. W przypadku wykrytego zaburzenia mowy, wczesna interwencja logopedyczna pomoże uniknąć długotrwałej terapii.
